ABCnet búl qazaqsha SMS málimet
Қазақ халқының бүгінгі күнге дейінгі басынан өткерген тар жол – тайғақ кешулері көп. Бұл қазақтардың санасының өзгеруіне, әсіресе қазақ тілінің бүгінгі қолданыс аясының тарылуына алып келді. Себебі, тіл тарихы – ұлт тарихымен тығыз байланысты. “ Өссе тілім, менде бірге өсемін, өшсе тілім менде бірге өшемін” демекші, қандай да бір халықтың тілі жасаса , онда ұлт та жасайды. Ал егер тіл жұтыла бастаса, мұны мемлекеттің әлсіреуінен деп түсінуіміз керек. Қазақтарда “Мың өліп, мың тірілген ” деген сөз бар. Қазақ халқының тағдыры жайында бұдан артық жеткізу мүмкін емес.
Бүгінгі таңда өршіп тұрған мәселелердің бірі – біздің туған тіліміз. Бұл тұрғыда ең бірінші кезекте қазақ тілінің қолданылуын ІТ-технологияларында пайдалануда дұрыс арнаға салу керек. Ақпараттық қоғам құрмақшы боп бөрігімізді көкке лақтырып жатырмыз, бірақ сол қоғамның мемлекеттік тілі деп танылған қазақ тілінде ақпаратты алу немесе енгізу кей кездері инемен құдық қазғандай қиын болып кетерін қайтесіз. Қазақ тілінде терілген мағлұмат бір компутерде ашылып, екіншісінде ашылмай, қазақ әріптерінің орнына қайдағы бір ироглифтер шығып жатады. Сонымен қатар, Интернеттен қажетті қосымша мәліметтер алмақ болсаң, шрифт мәселесі тығырыққа тірейді. Осындай қарапайым мәселелер тұрғанда, қазіргі кезде орнығып келе жатқан GPS, электрондық карта, электрондық банкинг, электрондық коммерция, e-mail, SMS, қолжазба тану, роботтық технологиялар жайлы не айтуға болады? Жағдай осылай бола берсе, онсыз да өз елінде жетім баланың күйін кешіп отырған қазақ тілінің жағдайы одан төмен құлдырай берері сөзсіз.
Қазақстан Президенті тарапынан ұсынылған жаңа доктрина бойынша, мемлекеттік тіл Қазақстан халықтарының қолданыс тіліне айналуы тиіс. Яғни, қазақ тілі тек қазақтар үшін емес, еліміздің бүкіл азаматтарының ортақ тілі болуы керек. Тілдік кедергіні жою арқылы біз тұрақтылыққа, халықтар достығына, өркениет пен дамуға ие боламыз. Қазақ тілін жалпы қолданысқа енгізудегі алғышарты – барша мемлекеттік іс қағаздарды мемлекеттік тілде ғана жүргізу қаулысының қабылдануы болып еді. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру мәселесінің еліміздің көпшілік аймақтарыңда жүзеге аспағаны туралы кездейсоқ айтпағаны анық. Бұның ең басты себебі – іс-қағаздарын жазуда, жеткізуде қолданылатын технологиялардағы (компутер, Интернет, факс т.с.с) қазақ тілінің шектелуінде.
Ақпараттық технологиялардағы қазақ тілінің мәселесі шешілмейінше тілге деген құрмет жай сөз болып қала ма деп қорқамын. Сонда ұлтына, тіліне, дініне деген құрметі жоқ ұрпақтан мемлекетке не қайыр болмақ?! Мемлекет басшысының соңғы жартыжылдықта мемлекеттік тіл мәселесін ең жоғары деңгейде үш дүркін көтеруі, мәселенің қаншалықты маңызды екендігін айқын көрсетеді. Дегенмен, кез келген қиындықтан шығар жол болады. ОЛ-ЛАТЫН ҚАРПІНЕ КӨШУ!
Латын қарпіне көшу бізге рухани да, экономикалық та пайда әкелері сөзсіз! Бірнеше ғасыр бойы өзге мемлекеттің бодандығында болған қазақ халқында бүгінгі күні де құлдық психологияның қалғаны жасырын емес! Көптеген қазақ сөздерінің түпкі орфографиясының өзгеріліп жазылуы да осының бір белгісі! Айгүлді Айгуль, Медеуді Медэуо, Ақтөбені Актобе деп өзгертіп айту үрдісі қазақ тілін орыс қарпіне баламалаудан пайда болды. Әйтпесе, оған дейін қазақтар Александрды Ескендір, Москваны Мәскеу деп өз тіліне айналдырып, есесіне тілдік ерекшелігін сақтап айтатын еді. Кирилицадан латиницаға көшу – осы үрдісті қайта жаңғырту болары сөзсіз. Себебі, әліпбиіміздің төрінен табылған орыс әріптері латын әріптерімен алмастырылса, қазақ әліпбиінде 42 әріп емес, 26-ақ әріп қалып, жіңішкелік белгісі, жуандық белгісі, құйрықты Ш дыбыстары тағы басқалары түсіп қалмақ. Бір жағынан латын қарпіне көшу тілімізді қайта жаңғыртуға септігін тигізсе, екіншіден, жаңа заманға сай болуымызға жетелейді. Дәлірек айтсақ, елімізді Еуропа елдеріне тағы бір қадам жақындастыра түсіп, заманауи технологияны пайдалануға жеңілдік береді.
Бізді енді бір-екі жылда не күтіп тұр екен? Соған көз жіберсек:
1) SMS мәліметтер орыс тілінде латын әріптерімен басылып жатыр және оның конверторы серверлерде орнатылып қойған. Ұялы телефондардың менюларының неге қазақшасы жоқ екендігін есепке алмай- ақ, осы SMS мәліметтер неге мемлекеттік тілде жіберілмейді? SMS мәліметтер экономика саласына жедел кіріп жатыр ғой. Банкоматтарда, Интернет киоскелерде Интерактивтік менюларда қазақша тек аударма ретінде жүреді ал жұмыс бабында мемлекеттік тілдің қатысы жоқ. Мысал ретінде Megaline қызметін келтірейік, қазақша сілтемесінде қазақша болып келе жатады ал енді деректер еңгізуде тек орысша қабылдайды. Бұл неге бізді алаңдатпайды?
2) Бүкіл сауда мекемелерінде штрих код деген пайда болып жатыр, бүгін ол штрихымыз матрицаға айналып барады, оған ешкім назар аударар емес. Ал бұл деген деректер банкісі!!!
3) Қазақстан транзиттік мемлекетке айналуда, сондықтан үш тілді қуамыз деп шығынға батып, тіпті күлкілі жағдайға қаламыз, егер латын әліппесіне көшсек, жолдағы жазбалар, қала, аудан, ауыл атаулары, көлікке және т.б. байланысты жазулар тек мемлекеттік тілде жазылар еді. Бұл жазулар латынша барлығына да түсінікті және де халықаралық стандартына сәйкес болар еді!
4) Жаңа технологиялар ол бизнес, ал бизнес дегеніміз ол жаңа технологиялар. Бұрынғыдай, «ойбай, ол техногиялар Қазақстанға жеткенше қашан» деп қол жайып отыруға болмайды. Ертең- ақ кез келген технология Қазақстанға шауып келеді, солардың бірі ол GPS (global position system) Кез келген адам бүгін Интернетке шығып өз үйін, қаласың, кез келген өзіне керек орыңды ғарыш арқылы көре алады және қажет объектінің координаттарын, қалалардың қашықтығына дейін хабарлар ала алады. Еуропадан әкелінетін көліктерде GPS машинаның құралы боп саналады. Бұл қондырғыны пайдалану үшін латын әліппесін білу қажет екені сөзсіз!
5) Латын әліппесіне көшу қаулы шығара салу емес, біз қандай істер жасауымыз керектігін жақсылап ойлауымыз қажет. Неден бастаймыз, уақыт күттірмейтіні қайсы?! Ең бірінші қатарда жедел түрде қосымша қазақ латын код парағын алу, оны Қазақстандағы әрбір компутерге кіргізулі тұруы керек!! Орфографиялық көмекшілер де (Мысалы: MSWord текстілік редакторының орыс тіліндегі версиясында қателерді автоматтық түрде жөндеу) жүйеде жұмыс істеп тұруы қажет және тағысын тағы!
Қалаңыз-қаламаңыз, қазір жаһандану заманы. Осыжағдайдалатынқарпіменқазақтіліндегі sms-ақпараттынемесеэлектрондықпоштаныжершарыныңкезкелгентүкпірінежіберудеешқиындықболмаса, сканероп-оңайқазақшаоқиберсе, жақсыемеспе? Мысалы, еңқарапайымжолбелгілеріналалық. Қаланыңкіреберісіндегі «Астана, Ақтау,Көқшетау, Ақтөбе» дегенжазудыүштілдеүштүрліқаріппенжазамыз. Недегенбейшаралық, қаншаартықжұмыс, артықшығын. Сонылатынқарпіментекқазақшағанажазуғаболадығой? Сондаоныжербетіхалқының 99,9пайызыоқыптүсінеді. Міне, сізгеүнем! Алкейбіреулеркерісіншелатынғакөшукөпшығынкелтіретінжұмысдепойлайды. Қайдағы?!Мәселен, дүние жүзіне әйгілі Google компаниясы біздің мемлекетті бүкіл әлемге мынадай түрде таныстырады, атап айтқанда, «Шығыс Қазақстан» немесе «Shygis Kazakhstan» емес, қазақ тілінің мәтінін ескеріп «Shyghys Qazaqstan» деп көрсеткен.
Екі-үш жылда үстелдік компутерлер жок болып көпшілік ноутбукке көшеді сонда қазақ тілімен жазамыз дегенде талай мандай тер төгілер. Себебі ноутбукте цифрлік баспалар, және жазба танбалар қазақ тілінде тергенде жоқ болады.
Латын қарпіне көшу қазақ тілінің барлық мәселелерін шешіп берер еді. Соның бір құралы, осы жерде ұсынылып отырған ABCnet (эй-би-си нет) атты, латын әліпбиі негізіндегі қазақ әліпбиі. Бұл әліпби қазақ тілінің дыбыстық ерекшелігіне сай, IT-технологиялар саласына енгізуге жеңіл етіп құрылған. Жоғарыда көтерілген GPS, электрондық карта, электрондық банкинг, электрондық коммерция, e-mail, SMS, қолжазба, дауыс тану, роботтық технологиялар мен жасанды интеллект мәселенің қарқынды шешілуіне еш кедергі болмас.
Ұсынып отырған ABCnet ағылшыннан аударғанда желі әліппесі, ал желі дегеніміз бүгінгі күні жер шарының бүкіл байланыс саласы, тіпті ғарыштық байланыстың өзіде желіге жатады, сол себептен ABCnet әліппесі ешқандай шығын мемлекеттен талап етпейді. Компутердің және кез келген электрондық кұралдың баспасы ABCnet әліппесіне бейімделген, және Қазақстан Республикасының тіл заңына сайкес, қазақша әріптер үстінде орыс әріптері астында.
Бүгін кез келген өндірістік қондырғы ( типография станогі, кран, экскаватор, сиыр сауы комплекстер т.с.с. ) программалар арқылы жұмыс істейді, бұл қондырғылардың баспасы тағыда дайын бізге және ешқандай өзгеріс тілемейді. Тек жұмыс менюді ABCnet әліппесімен қазақшыландыруы, ал бұл іс Қазақстанның шекарасына дейн істелінуі қажет.
Психология жағынан келсек бүгін қазақ тіліне жәй түрде ғана мән беру жеткіліксіз, себебі IT- технологиялар біздің көзқарасымызды өзгертіп барады және қазақ тілінде осы салада көтеріліп жатқан істер керісінше
жеркенішті жағдайға апарып, ақырында цифрлік теңсіздікті одан есе өсіреді. ABCnet әліппесі бұл теңсіздікті жойып мемлекеттік тілді мектептердің беделін көтеріп басқа ұлт өкілдерінің балаларына жол ашады. Ал бұл деген- колымыз жетпей жүрген Қазақстанның ұлтаралық достастығының идеясы.
Код парағын алған соң, экономикаға ешқандай шығын әкелмей және өзгеріс енгізбей-ақ, бір уақытта, қатар РНН, СИК, ID код жаңа төлқұжаттарын толық қазақ тілінде алуға болады және бұл іске жедел кірісу керек.
Компутер қолданушылар ағылшын баспаға үйреніп қалған, сол себептен ABCnet әліппесіне үйренуі де қажетсіз, бұны дәлелдейтін бейнематериалдар жеткілікті. Үздік оқитын балалар бұл әліппені 15 минутте үйренеді, нашар оқитындар үш сағатта. Орыс класс мектептерінде ABCnet әліппесін бір жұманың ішінде үйренді.
Құрметпен сізге Ғарыш байланыс орталығының инженері
Жанат Аймағанов
30.06.09 ж.
Бурабай кенті, Садовая көшесі 32 тел 71630/71350
сот. 7004647383; 7013771705
e-mail: aymaganov@hotmail.com
www.abcnet.kz www.astana.tv www.burabay.com
Жалғасы бар………………………………….